دیابت یا بیماری قند یک بیماری شایع است و تقریبا افراد بسیاری به این بیماری مبتلا می شوند، در بسیاری از موارد بیماری دیابت با رعایت نکات تغذیه ای کنترل شده وفرد را از عوارض بیماری مصون می سازد. رعایت نکات تغذیه ای برای کنترل و کاهش میزان قند خون اهمیت ویژه ای برای بیماران دیابتی دارد و چنانچه بدون برنامه ریزی مشخصی رژیم غذایی گذشته را ادامه دهند عوارض ناشی از آن تشدید و در بعضی مواقع جبران ناپذیر خواهد بود.
برای برنامه ریزی تغذیه ای نیاز به یک مشاور دارید تا بتوانید به راحتی از یک رژیم خوب و متنوع پیروی کنید. رژیم شما باید عاری از هرگونه مواد غذایی مضر باشد و چنان تنظیم شود که شما را دچار افت یا بالا رفتن میزان قند خون ننماید.
دیابت چیست؟
دیابت بیماری است که بدن افراد مبتلا به آن توانایی تولید انسولین را نداشته و یا اینکه بدن قادر به استفاده درست از آن نیست.بهتر است بدانید که انسولین هورمونی است برای ورود قند های جذب شده به سلول و تبدیل به انرژی که بدن برای انجام فعالیت های روزانه خود به آن احتیاج دارد. به عبارتی دیابت به مجموعه ایی از اختلالاتی گفته می شود که باعث می شود سلول های بدن نتوانند به درستی از مواد غذایی استفاده کنند که در نهایت منجر به افزایش مقدار قند خون می شود.
انواع دیابت
دیابت نوع یک:هنگامی که سلول های لوزالمعده هیچ انسولینی را ترشح نکنند فرد مبتلا به این نوع از دیابت می شود که معمولا بین کودکان و جوانان رایج است.
دیابت نوع دو:در بدن افراد مبتلا به این بیماری انسولین ترشح می شود اما به اندازه ایی کافی نیست تا بتواند عملکرد موثری داشته باشد.اختلال در مقاومت به انسولین علت اصلی افزایش قند خون است.این نوع از دیابت به دیابت بزرگسالی معروف است.
در این دسته بندی می توان دیابت بارداری و دیابتی که همراه با بیماری های دیگر است را قرار داد. که چون از عوارض بیماری های دیگری هستند باید به طور جداگانه بررسی شوند.
علت دیابت
ژنتیک و فاکتورهای محیطی در مبتلا شدن به بیماری دیابت نقش مهمی دارند . از فاکتورهای محیطی می توان به چاقی و کم تحرکی و رژیم غذایی غلط افراد اشاره کرد.اما تاکنون علت اصلی این بیماری به خصوص دیابت نوع یک به طور دقیق مشخص نشده است.
شیوع دیابت
طبق مطالعات انجام شده نرخ ابتلا به بیماری دیابت در تمامی کشور های جهان رو به افزایش است و درکشورهای توسعه یافته افراد بالای شصت و پنج سال آمار بیشتری را به خود اختصاص داده اند.اما در دیگر کشورها افراد با سنین مختلف در خطر ابتلا به این بیماری هستند.طبق مطالعات اخیر اپیدمیولوژیک درباره شیوع بیمار ی دیابت نوع دو در ایران این جمعیت به 5.1 میلیون نفر در ایران برآورد شده است.در برخی از شهرهای کشور ما مانند یزد میزان شیوع بیماری حدود 16.3 درصد بوده است که مهمترین عامل نوع و رفتارهای غذایی است.
علائم دیابت
دیابت نوع دو معمولا علائم بالینی ندارد و شخص با آزمایش متوجه افزایش قند خون میشود ولی دیابت نوع یک خیلی پر سروصدا می باشد و دارای یک یا چند علائم ذیل است
تکرر ادرار
گرسنگی
تشنگی مفرط
کاهش وزن بدون دلیل مشخص
تاری دید
خواب رفتن دست و پا
پوست خشک که با خارش همراه است
عفونت قارچی در پوست بدن و دهان
زخم ها و یا عفونت های به وجود آمده دیر بهبود پیدا می کنند.
عوارض دیابت
عوارض دیابت به دو دسته کوتاه مدت و بلند مدت تقسیم می شود.از عوارض کوتاه مدت می توان به افزایش یا افت قندخون اشاره کرد و عوارض هایی که با پیشرفت بیماری به شکلی دراز مدت بروز می کند می توان ناراحتی های کلیوی،عوارض قلبی و عروقی ،مشکلات اعصاب محیطی،مشکلات بینایی ،مشکلات پوستی و مشکلات جنسی را نام برد.
درمان دیابت با رژیم غذایی
برای درمان دیابت باید در کنار درمان دارویی سبک زندگی و عادات تغذیه ای نیز تغییر پیدا کند تا دیابت کنترل شود.توجه ویژه به برنامه غذایی در صورت ابتلا به دیابت جز مهم ترین اقدامات پیشگیری از عوارض این بیماری است. علاوه بر کنترل مقدار قند خون باید نیازهای تغذیه ای تامین و وزن نیز همواره کنترل شود.
وعده های غذایی:زمانی که افراد به دیابت دچار می شوند باید علاوه بر سه وعده غذایی سبک،میان وعده های خود را بیشتر کنند تابتوانند نیاز بدن را در روز تامین کنند و از افت قند خون هم جلوگیری شود این مورد به خصوص برای افرادی که دارای دیابت نوع یک بوده و از انسولین استفاده می کنند امری حیاتی تلقی می شود. برای کنترل بهتر وعده های غذایی لازم است تا غذاهای اصلی و میان وعده ها را در ساعات معینی مصرف کنید.برای وعده های غذایی غلات سبوس دار همراه با یک منبع پروتئینی می تواند برای صبحانه مفید واقع شود.همچنین برای ناهار و شام نیز می توانید از غذاهای پروتئینی مانن ماهی یا تخم مرغ و حبوبات و سبزیجات و به مقدار متناسب غلات سبوس دار استفاده کنید.میان وعده هایی که می توان برای این بیماران در نظر گرفت نباید بیشتر از صد و پنجاه کیلو کالری داشته باشد و مقدار کافی فیبر و پروتئین داشته باشد. برای مثال صرف میان وعده آخر شب بخصوص در افرادی که از انسولین استفاده می کنند از اهمیت ویژه ای برخوردار است زیرا از افت قند خون در خواب جلوگیری می کند.
افزایش دریافت فیبر در افراد دیابتی:همانطور که اشاره شد این رژیم باید حاوی مقادیر زیادی فیبر باشد. فیبر غذایی سرعت جذب قند دریافتی ازغذا را کاهش میدهد وبه حفظ سطح ثابت قند خون کمک می کند. لازم به ذکراست که در مواد غذایی دو نوع فیبر موجود است که شامل شامل فیبر محلول و نامحلول می باشد، البته وجود هردو نوع فیبر برای تاْمین یک رژیم سالم درافراد سالم ودیابتی مهم است.گذشته از این یک رژیم غذایی پر فیبر احساس سیری بیشتری در فرد ایجاد میکند ومانع پرخوری می شود این نکته در مبحث کنترل وزن از اهمیت زیادی بر خوردار است.
بهترین مواد غذایی که حاوی فیبرهای حل شدنی است :
- غلات ،مانند جو، گندم سیاه
- سبزیجات از جمله شلغم، بروکلی، لوبیا سبز
- انواع میوه ها مانند هلو، سیب، پرتقال، گریپ فوروت که در برخی از آن ها مقدار فیبر بیشتر و یا کمتر است.اما در مصرف میوه جات نیز باید دقت داشت مثلا میوه هایی مانند موز، انگور، کشمش، انجیر، هندوانه، خربزه و طالبی باید حتی الامکان مصرف نشود یا به یک تا دو بار در هفته به مقدار کم محدود شود زیرا دارای مقدار زیادی مواد قندی است.
کربوهیدرات ها:افراد دیابتی باید مصرف کربوهیدرات های ساده را تا پنج درصد از کل کالری روزانه کاهش دهند.قند موجود در کربوهیدارت های ساده به سرعت وارد خون می شود به همین علت، قند خون به سرعت افزایش پیدا می کند. با اینکه بیماران دیابتی تمایل زیادی به مصرف قند و شکر دارند ولی نباید قندهای ساده مصرف کنند و مصرف قند های مصنوعی را در حد کم جایگزین کنند.
رژیم غذایی افراد دیابتی
رژیم غذایی افراد مبتلا به قند خون باید ویژگی های زیر را داشته باشد.
- کم چرب باشد.
- حاوی مقادیر کافی پروتئین باشد.
- فاقد قندهای ساده باشد.
- دارای مقادیر زیادی فیبر باشد.
- میزان دریافت کربو هیدرات دقیقا محاسبه گردد
یک رژیم مخصوص برای دیابتی ها
همانطور که اشاره شد این رژیم باید حاوی مقادیر زیادی فیبر باشد. فیبر غذایی سرعت جذب قند دریافتی ازغذا را کاهش میدهد وبه حفظ سطح ثابت قند خون کمک می کند. لازم به ذکراست که در مواد غذایی دو نوع فیبر موجود است که شامل شامل فیبر محلول و نامحلول می باشد، البته وجود هردو نوع فیبر برای تاْمین یک رژیم سالم درافراد سالم ودیابتی مهم است.گذشته از این یک رژیم غذایی پر فیبر احساس سیری بیشتری در فرد ایجاد میکند ومانع پرخوری می شود این نکته در مبحث کنترل وزن از اهمیت زیادی بر خوردار است.
رژیم خود را کنترل کنید
روش هایی نظیر رژیم درمانی، فعالیت جسمانی، کنترل قند خون، درمان دارویی و آموزش خود کنترلی باعث کنترل بیماری دیابت می شود. سعی کنید وسوسه خود را در مقابل خوردن غذاهای مضر کنترل کنید.
تغذیه درمانی
گرفتن یک رژیم غذایی یکسان برای افراد مختلف توصیه نمی شود، معمولا افراد تمایل به گرفتن رژیم هایی دارند که از تنوع غذایی زیادی برخوردار باشد و فرد بتواند به راحتی غذاهای خود را در وعده های مختلف جابه جا نماید. توجه داشته باشید که یک رژیم مخصوص برای یک بیمار دیابتی باید بر مبنای اهداف درمان و نیاز هر فرد دیابتی زیر نظر یک متخصص تغذیه انجام شود.
وعده های غذایی در رژیم دیابتی
یک رژیم دیابتی برای کنترل قند خون به روزانه 6 وعده غذا شامل سه وعده غذایی اصلی (صبحانه، ناهار و شام) و سه میان وعده نیاز دارد.در واقع این رژیم به حذف وعده های اصلی نمی پردازد. برای کنترل بهتر وعده های غذایی لازم است تا غذاهای اصلی و میان وعده ها را در ساعات معینی مصرف کنید. برای مثال صرف میان وعده درست قبل از خواب بخصوص در افرادی که از انسولین استفاده می کنند از اهمیت ویژه ای برخوردار است زیرا از کاهش قند خون در خواب جلوگیری می کند.بهتر است میان وعده شب از یک ماده پروتئینی مانند پنیر یا شیر، که همراه با نان سبوس دار تهیه شده باشد.
تذکر: سعی کنید روش هایی به کار بگیرید تا بتوانید میزان غذاهای دریافتی را کنترل نمایید.
توصیه هایی برای خود کنترلی
- به همراه هر وعده غذایی، از سبزیجات استفاده کنید.
- نان سبوس دار مثل سنگگ و یا بربری را جایگزین سایر نان ها و نان ساندویچی کنید.
- از مصرف غذاهای چرب وشور مانند کباب کوبیده، سوسیس، کالباس و غذاهای سرخ شده بپرهیزید.
- به مصرف لبنیات کم چرب عادت کنید.
- از حبوبات و پروتئین سویا، در برنامه غذایی خود بیشتر استفاده کنید.
- مصرف زرده تخم مرغ را کاهش دهید و بیشتر از دو عدد در هفته مصرف نکنید .
- در طول روز حداقل 8 لیوان آب بنوشید.
- نمک غذا را کم کنید و در صورت لزوم مصرف نکنید.
- ترجیحاً از روغن مایع( به خصوص روغن کنجد یا کانولا) استفاده کنید،و سعی کنید مصرف غذاهای سرخ شده را به صورت چشمگیری کاهش دهید.
- به هیچ عنوان سیگار و الکل مصرف نکنید و اگر این امر برایتان دشوار است مصرف آنها را محدود کنید.
مصرف میوه در افراد دیابتی
مصرف میوه برای بیماران دیابتی ضروری است و باید در رژیم غذایی افراد گنجانده شود اما لازم است که میزان مصرف و نوع میوه ی مصرفی کنترل شود، مثلا میوه هایی مانند موز، انگور، کشمش، انجیر، هندوانه، خربزه و طالبی باید حتی امکان مصرف نشود یا به یک تا دو بار در هفته به مقدار کم محدود شود زیرا دارای مقدار زیادی مواد قندی است.در جدول زیر سعی داریم از میوه ها یی که توصیه به مصرف نمی شود ولی اگر تمایل داشتید به مقدار ذکر شده مصرف گردد .
| نوع میوه | مقدار مصرف |
| هندوانه، طالبی | یک لیوان، بهتراست از قسمت های نزدیک به پوست استفاده شود |
| انگور | 10 حبه انگور یعنی به اندازه ی یک خوشه ی کوچک |
| خرما زرد خشک | دو عدد |
| کشمش | یک قاشق غذاخوری |
| انجیر | 5/1 عدد |
| موز | نصف موز( به اندازه 10 سانتی متر) |
البته باید توجه داشته باشید که مصرف این مواد با مشورت پزشک همراه است و در بیشتر موارد شما مجاز به مصرف تنها یک یا دو نوع از میوه ها در طول روز خواهید بود.
ورزش در کنار رژیم افراد دیابتی
بهبود کیفیت زندگی با انجام فعالیت های ورزشی همراه خواهد بود همچنین ورزش به کنترل و کاهش میزان قند خون کمک شایانی میکند ، از این جهت لازم است تا در برنامه ی روزانه ی خود علاوه بر رعایت رژیم غذایی مخصوص، تمرینات ورزشی را نیز بگنجانید.
سعی کنید در روز های ابتدایی انجام ورزش را به صورت منظم شروع نموده به تدریج آن را به یک عادت تبدیل نمایید.البته منظور از ورزش انجام حرکات سخت و حرفه ای نیست و بهترین ورزش برای مبتلایان به دیابت پیاده روی است، سعی کنید که روزانه حدود بیست دقیقه تا یک ساعت پیاده روی داشته باشید، اگر این مقدار برای شما زیاد است آن را به دو بار پیاده روی در روز تغییر دهید.
قبل از ورزش حتما قند خون خود را بررسی نمایید،در قند خون بیشتر از از 250 ورزش کردن ممنوع است.
برای تصمیم گیری بهتر برای درمان بیماری باید با پزشک تغذیه مشورت نمایید. میتوانید سوالات و نظرات خود را در این بخش ارائه نمایید.
