نقش آهن در رشد کودکان بالای دوسال

اهمیت و نقش آهن در رشد و تکامل کودکان بالای دوسال

بر اساس گزارشهای سازمان بهداشت جهانی كم خونی به عنوان یك مشكل مهم بهداشتی مخصوصاً در كشورهای در حال توسعه به شمار می آید، به طوری كه دو میلیارد نفر از مردم جهان دچار كم خونی هستند. در بسیاری از این كشورها تعداد زیادی از افراد به آن مبتلا می باشند. مهمترین و شایع ترین علت كم خونی، كمبود آهن است. آهن نقش زیادی در نحوه‌ی عملکرد ذهنی دارد. کمبود آهن موجب اختلالی به نام کم‌خونی (آنمی) می‌شود کم‌خونی فقر آهن می­تواند بر رشد و تکامل کودکان تأثیر بگذارد همچنین موجب خستگی، ضعف، رنگ‌پریدگی ، کاهش توانایی تمرکز می‌شود. فقر آهن در دوران پس از تولد می‌تواند منجر به اختلال متابولیسم انتقال‌دهنده‌های عصبی، هیپومیلینیزاسیون در مغز، کاهش توجه، کاهش توانایی یادگیری، کم‌توانی شناختی، اختلالات سیستم شنوایی، الگوی غیرطبیعی خواب و تأخیر تکاملی گردد.

کم خونی علل مختلف دارد ولی منظــور از كم خونی های تغذیه ای، كم خونی هایی هستند كه به علت دریافت ناكافی مواد مغذی به وسیله سلولها ایجــــــاد می شوند. از مهمترین موادمغذی جهت خونسازی كه كمبود آنها موجب بروز كم خونی می شود می توان به آهن، مس ، ویتامین 6B ، ویتامین 12 B و اسید فولیك اشاره كرد كه از بین آنها كم خونی ناشی از فقرآهن یكی از شایعتــــــــرین كم خونی های تغذیه ای است.

دلایل فقر آهن

دلایل گوناگونی برای كمبود آهن در كودكان وجود دارد كه از آن جمله می توان به علل زیر اشاره كرد

دریافت ناکافی آهن :طرح جامع مطالعاتی الگوی مصرف مواد غذائی خانوار های ایرانی که نشان داد سهم ناچیز پروتئین ها در تامین انرژی روزانه در کنار نامناسب بودن مصرف سرانه گوشت و موادپروتئینی ( به عنوان مهمترین منبع غذائی حاوی آهن ) و همچنین حبوبات ( به عنوان دیگر منبع غذائی حاوی مقادیر متوسط آهن )می باشد به طوریکه در حدود هفتاد درصد خانوار های ایرانی با کمبود دریافت آهن مواجه هستند و در چهل درصد خانوار های ایرانی دریافت آهن کمتر از هفتاد درصد نیازمندیهای روزانه آنان است. بنابراین یکی از دلایل اصلی کم خونی و فقر آهن در خانوارهای ایرانی الگوی نامناسب غذائی است که کمبود آهن دریافتی و جذب پائین آن را در پی دارد .

جذب ناكافی آهن: به علت اسهال مزمن  كاهش ترشح اسید معده، مشكلات گوارشی و تداخلات دارویـــــی به وجود می آید و یا ممكن است علت كم جذب شدن آهن مصرف زیاد مواد غذایی سرشار از سبزیجات و حبوبات (به علت وجود فیتات، اگزالات و فسفات) و مصرف ناچیز پروتئین حیوانی باشد.
خاك خواری نیز می تواند باعث ایجاد تركیبات غیرمحلول در روده و مانع جذب آهن شود.
خاك خواری به ویژه در زنان باردار و كودكان شایع است و جذب ناكافی آهن اغلب در اختلالات سؤ جذب و اسهال مزمن رخ می دهد، همچنین تب شدید و عفونت های مزمن و بیماریهای انگلی مثل ژیاردیا و غیــــــــره می توانند منجر به كاهش جذب آهن و سپس كم خونی ناشی از آن شوند.
افزایش نیاز در زمان رشد: در دوران شیرخواری و كودكی به علت رشد سریع بافتها، نیاز به آهن افزایش می یابد.
از دست دهی مزمن خون: در 50 درصد شیرخواران خونریزی دستگاه گوارش ممكن است نقش مهمی در ایجاد كمبود آهن داشته باشد؛ احتمالاً حساسیت شیرخواران به پروتئینی كه در شیرتازه گاو وجود دارد علت از بین رفتن مخاط روده و خونریزی گوارشی در آنها باشد و یا ابتلای كودكان به انگلهای روده ای باعث از دست دهی خون و كمبود آهن شود.

عوارض بهداشتی، اجتماعی و اقتصادی كم خونی ناشی از فقرآهن:

عوارض كمبود آهن به ویژه در كودكان  متعدد هستند، به طوری كه اختلال در تكامل و هماهنگی سیستم عصبی، اختلال در تكامل گفتاری، كاهش قدرت یادگیری و افت تحصیلی، اثرات نامطلوب فیزیولوژیكی و رفتاری و كاهش مقاومت بدن در برابر عفونتها از مهمترین عارضه ها هستند.
در دوران شیرخوارگی معمولاً اثرات و اختلالات ذهنی ناشی از كم خونی، غیرقابل جبران هستند، به طوری كه ضریب هوشی كودكان كم خون ۵ تا ۱۰ امتیاز كمتر از حد طبیعی برآورده شده است.

پیشگیری و درمان كم خونی ناشی از فقر آهن

در سالهای اخیر برای برطرف ساختن مشكل كم خونی آهن، غنی كردن موادغذایی كه روزانه به طور معمول مصرف می شوند توصیه شده است. به طور كلی برای پیشگیری از كم خونی ناشی از كمبود آهن به ویژه در گروههای آسیب پذیر، غنی كردن مواد غذایی، تجویز مکمل آهن در مواقع لزوم (مثل زمان افزایش نیاز در دوران شیرخواری و دوران رشد …) و توصیه مصرف بیشتر از موادغذایی كه منابع بسیار خوبی از آهن می باشند را می توان پیشنهاد كرد.

دو نوع آهن وجود دارد:

۱. Heme: این نوع آهن، به طور طبیعی از هموگلوبین به دست می آید و در نتیجه، در منابع حیوانی مانند گوشت، ماهی و مرغ قابل دسترس است که جذب بسیار بالا دارد
۲. Non-Heme:  آهن موجود در گیاهان (میوه ها، سبزیجات، حبوبات و آجیل) را تشکیل می دهد،که کمتر جذب می شوند.

گوشت قرمز و جذب سریع آهن:

گوشت قرمز یک منبع غنی از آهن است، آهن موجود در گوشت قرمز به راحتی توسط خون جذب می شود. ماهی هم علاوه بر داشتن امگا ۳ منبع خوب آهن است

حبوبات:

حبوبات به همان اندازه غلات در رفع نیازهای روزانه آهن بدن کودک مفید است. مصرف یک فنجان از حبوبات در هر روز، ۴ میلی گرم از آهن مورد نیاز برای بدن کودک شما را فراهم خواهد کرد.

آجیل ها:

دانه های آجیل، مملو از آهن، پروتئین ها، چربی های سالم و اسیدهای چرب ضروری امگا ۳ ضروری برای بدن کودکان هستند. یک رژیم غذایی شامل انواع مختلف آجیل، مانند پسته، بادام زمینی، گردو، بادام، و غیره، یک روش مناسب برای تامین مواد مغذی مورد نیاز کودکان است.

غلات غنی شده با آهن:

غلات یک گروه از مواد غذایی است که حامل مواد مغذی ضروری مورد نیاز در رژیم غذایی هر کودکی می-باشد. غلات غنی شده با دوز معمولی، قسمتی آهن مورد نیاز را تامین می کند.

سبزیجات برگ سبز:

یک منبع خوب از آهن  هستند و  بهتر  است اسفناج و کلم پیچ و حتی کلم بروکلی در رژیم غذای کودک گنجانده شود.
میوه ها خشک:. میوه ها و دانه هایی مانند زردآلو، دانه کدو تنبل، آلو، و غیره به صورت خشک شده منابع غنی از آهن برای کودکان هستند.
 برای درمان و پیشگیری از چند روش استفاده می شود كه بهترین آنها استفاده از مكمل های خوراكی است. درمان برای کودکان بصورت شربت و یا قطره است و باید مصرف آنها چندین ماه ادامه یابد.

• ویتامین ث جذب آهن را افزایش می دهد به همین دلیل معمولاً مصرف ویتامین ث به همراه آهن پیشنهاد می شود.
• علاوه بر درمان دارویی باید به میزان آهن قابل جذب در غذا نیز توجه كرد

جذب آهن اغلب تحت تأثیر شكل آهن موجود در غذا می باشد. آهن موجود در پروتئین های حیوانی (آهن هٍم) مثل گوشت گــاو، ماهی، گوشت پرندگان، (مرغ و…) بیشتر جذب می شود، در صورتی كه جذب آهن در پروتئین های گیاهی (آهن غیرهم) مثل سبزیجات و میوه جات كمتر می باشد. میزان جذب آهن غیر هم بین ۳ تا ۸درصد است. اسید آسكوربیك (ویتامین ث) جذب آهن غیر هم را زیاد می كند.

• عواملی مثل كربنات ها، اگزالات ها، فسفات ها و فیتات ها كه در حبوبات، نان سبوسدار (غیرتخمیر شده موجود است) مانع جذب آهن می شوند.
• مواد موجود در سبزیجات ممكن است از جذب آهن غیر هم جلوگیری كنند. مصرف چای همراه یا بلافاصله بعد از غذا می تواند تا ۵۰درصد جذب آهن را كاهش دهد زیرا تشكیل تركیبات غیرمحلول آهن می دهد. جذب آهن موجود در زرده تخم مرغ به علت وجود فسویتین كم می باشد.
• غذاهای معرفی شده برای جلوگیری از کمبود آهن در کودکان مفید هستندولی ممکن است با خوردن کامل مواد غذایی بالا درمان نشود به سبب انکه کمبود آهن در دوره‌ی کودکی مهم است و این کمبوداثرات زیادی روی رشد مغز آن‌ها دارد. اگر علائمی از بد غذایی، مشکلات روحی روانی مانند افسردگی، کندذهنی، تیک‌های عصبی، عدم تمرکز یا هر مشکل دیگر در فرزندتان مشاهده کردید به پزشک جهت تجویز مکمل آهن مراجعه شود.

کلام آخر

به طور کلی رفع پایدار مشکل کم خونی در خانوارهای ایرانی نیازمند اجرای مداخلات جامع تر با هدف ارتقاء وضعیت آهن در کلیه اقشار جامعه بویژه گرو های آسیب پذیر می باشد. غنی سازی مواد غذائی ، آموزش تغذیه و ارتقاءفرهنگ و سواد تغذیه ای ، تقویت اقدامات بهداشت محیط و کنترل بیماری های انگلی در کنار ارتقاء پوشش و کیفیت برنامه مکمل یاری آهن در گروههای سنی هدف مجموعه مداخلاتی هستند که می توانند به طور همزمان در این خصوص مورد استفاده قرارگیرند.